Jeszcze do całkiem niedawna traumę definiowano jako uraz psychiczny, będący wynikiem bycia uczestnikiem lub świadkiem gwałtownego wydarzenia (lub ciągu wydarzeń), wiążącego się z narażeniem zdrowia i/lub życia jak np.: działania wojenne, wypadki komunikacyjne, katastrofy naturalne, otrzymanie diagnozy o nieuleczalnej chorobie, bycie ofiarą: napaści, gwałtu, molestowania, uprowadzenia, tortur itd. Obecnie poszerzono rozumienie traumy o tzw. traumę relacyjną, która powstaje w kontekście bliskiej relacji emocjonalnej, w której dochodzi do licznych i powtarzających się nadużyć oraz zaniedbań emocjonalnych i fizycznych.
PTSD to po Polsku zespół stresu pourazowego. Pojęcie to zostało wprowadzone do psychologii, gdy wśród weteranów wojennych, powracających z Wietnamu, zaobserwowano szereg wspólnych objawów takich jak:
- ponowne przeżywanie traumatycznych wydarzeń w postaci: mimowolnych wspomnień (flashbacków)/koszmarów sennych/halucynacji
- ciągłe oczekiwanie niebezpieczeństwa (napięcie lękowe) w postaci reakcji przestrachu na głośniejsze i nieoczekiwane dźwięki lub wydarzenia
- unikanie sytuacji kojarzących się z doznaną traumą
Można więc powiedzieć, że sytuacja osoby dotkniętej traumą jest podobna do zaciętej płyty. Umysł odtwarza wciąż to samo wydarzenie lub ich serię w różnych formach. Towarzyszy temu ogólne poczucie ciągłego zagrożenia i napięcia w ciele. Występuje nadmierna czujność i gwałtowniejsza niż normalnie reakcja przestrachu na nieoczekiwane dźwięki (niektórzy terapeuci chcąc przekonać się, czy klient doświadcza PTSD, upuszczali na biurko długopis). Przy tym osoba z PTSD odczuwa lęk i unika sytuacji, wiążących się z przebytą traumą (np. po wypadku samochodowym boi się wsiąść do samochodu i nie chce go prowadzić). Pierwsze objawy tego zaburzenia nie pojawiają się bezpośrednio po nim, ale zazwyczaj dopiero po jakimś czasie: po kilku dniach, tygodniach a nawet latach. Okres latencji jest więc różny i zależny od wielu czynników. Czasami dochodzi do samoistnego ustąpienia objawów lub ich złagodzenia, jednakże im dłużej się one utrzymują, tym bardziej niezbędne staje się podjęcie leczenia.
Omówiony powyżej zespół stresu pourazowego zalicza się do traumy typu 1., dotyczącej pojedynczych wydarzeń traumatycznych np.: wspomnianego już wypadku samochodowego. Trauma typu 2. to trauma relacyjna (CPTSD – złożony zespół stresu pourazowego), w przypadku której muszą być spełnione wszystkie kryteria PTSD, ale dotyczy ona powtarzających się zdarzeń, będących przemocą w bliskiej relacji z inną, ważną dla nas osobą (relacja dziecko-rodzic/ partnerska/przyjacielska/zawodowa itd.). Oprócz objawów charakterystycznych dla PTSD, w przypadku CPTSD wystepują również:
- zaburzenie testowania rzeczywistości (z ang. reality testing disorder) osoba swoje negatywne myśli i przekonania uważa za fakty i nie poddaje ich weryfikacji (np.: mając przekonanie, że ktoś nie chce z nią rozmawiać, nie zapyta się jej o to, żeby potwierdzić lub odrzucić swoją hipotezę)
- rozszczepienie widzenia oprawcy (osoba z CPTSD postrzega krzywdziciela raz jako anioła, a innym razem jako uosobienie wszelkiego zła, jako kogoś omnipotentnego, od kogo całkowicie zależy jej życie)
- usprawiedliwianie przemocowej osoby i doszukiwanie się w jej zachowaniu dobrych intencji (np.: przecież troszczy się o mnie i dba o moje bezpieczeństwo i nie ważne, że dzwoni już dziesiąty raz, kiedy jestem na spotkaniu biznesowym)
- zamrożenie/dysocjacja – w celu nieodczuwania bólu następuje odcięcie się od ciała. Osoba z CPTSD może również pogrążać się w nieproduktywnych czynnościach np.: oglądanie seriali, objadanie się; może uciekać w nałogi: alkoholizm, zakupoholizm itd.
- brak wiary w siebie oraz poczucie bycia nie dość, które pojawia się w wyniku przekonania, że na miłość trzeba zasłużyć, a sama miłość boli
- w związku z powyższym podejmowane są ciągłe próby zabiegania, walki o daną relację
- nieuzasadnione poczucie winy, bycia brudnym lub skalanym, w wyniku czego może się później pojawić zaburzenie postrzegania ciała (dysmorfofobia) i na tej bazie rozwinąć anoreksja, bulimia itd.
- stabilny, negatywny obraz siebie
- zjawisko zerwanej autonomii: osoby z CPTSD podejmują decyzje dopiero po wielu konsultacjach z innymi
Objawy typowe dla CPTSD można więc podzielić na trzy duże grupy: zaburzenia percepcji (ciała: zamrożenie, dysocjacja, dysmorfofobia; i rzeczywistości: zaburzenie reality testing), mechanizm samooszukiwania (rozszczepienie postrzegania i usprawiedliwianie przemocowca; ucieczka w czynności bezproduktywne, podnoszące nastrój) oraz zniekształcenia postrzegania własnej osoby (negatywny obraz siebie, spadek samooceny i własnej sprawczości (zjawisko zerwanej autonomii)). Sama nazwa tego zaburzenia wskazuje na to, że jego obraz jest bardziej złożony niż samego PTSD, ponieważ na charakterystyczne dla niego objawy, nakładają się jeszcze symptomy bycia ofiarą toksycznej relacji. Wiedza o CPTSD dopiero się rozwija, ale przypuszcza się, że to właśnie trauma relacyjna jest główną przyczyną powstawania zaburzeń osobowości i zaburzeń dysocjacyjnych.
